Η συστημική θεραπεία οικογένειας έχει στηριχθεί στη γενική θεωρία συστημάτων και στις θεωρίες της επικοινωνίας.
Αντίθετα με την καρτεσιανή σκέψη, όπου το αντικείμενο αναλύεται στα μέρη του, η συστημική μεθοδολογία θεωρεί το αντικείμενο ως σύνολο (σύστημα). Το σύστημα αποτελείται από τα μέρη και τις διασυνδέσεις του, δηλαδή είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Η συστημική σκέψη πρότεινε την κυκλική αιτιότητα στη θέση της γραμμικής: Η ανατροφοδότηση πληροφορίας που εισάγεται στο σύστημα και η αλληλεπίδραση των στοιχείων του τελικά αποκλείουν την άμεση
διάκριση αιτίου-αποτελέσματος. Τα ανθρώπινα συστήματα είναι ανοιχτά, οι σχέσεις μεταξύ των μερών τους είναι πολύπλοκες και ως εκ τούτου το αποτέλεσμα των διαδικασιών στις οποίες εμπλέκονται είναι σε μεγάλο βαθμό μη προβλέψιμο.
Κατά την οικογενειακή ψυχοθεραπεία συστημικού τύπου, η κάθε συμπεριφορά - φυσιολογική ή παθολογική - είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας επικοινωνίας σε κάποιο κοινωνικό πλαίσιο (context) που είναι ταυτόχρονα και σύστημα επικοινωνίας. Όλα τα παραπάνω αξιοποιούνται θεραπευτικά στο βαθμό που η ατομική παθολογική συμπεριφορά, το σύμπτωμα κ.λπ., κατανοούνται ως μήνυμα προς τα άλλα μέλη της οικογένειας ή ως ρυθμιστής κάποιας δυσλειτουργίας σε αυτήν. Δηλαδή το σύμπτωμα ή η προβληματική συμπεριφορά αποτελεί μια προσπάθεια ρύθμισης του οικογενειακού συστήματος σε περίπτωση μεταβολής και αστάθειάς του. Για παράδειγμα, ένα μέλος της οικογένειας αρχίζει να εμφανίζει συμπτώματα ψυχικής διαταραχής ή διαταραχές στη συμπεριφορά του όταν η οικογένειά του βρίσκεται σε φάση αναπτυξιακών αλλαγών (π.χ. απομάκρυνση ενός μέλους για σπουδές) ή έντονης σύγκρουσης των γονέων με πιθανότητα χωρισμού. Ο συστημικός θεραπευτής καλείται να διερευνήσει τη σχέση συμβάντων και συμπτώματος. Η ιδιαιτερότητα της ΘΟ έγκειται στο ότι αυτή διεξάγεται με την παρουσία όλων των μελών του οικογενειακού συστήματος και στο ότι ο θεραπευτικός διάλογος δεν εστιάζει σε ατομικά χαρακτηριστικά ή συμπεριφορές καθ’ αυτές, αλλά στη σχέση τους με το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται. Από το υλικό του θεραπευτικού διαλόγου αναδύονται περισσότερες από μία σημασίες του συμπτώματος που αφορούν στο οικογενειακό σύστημα. Η νέα σημασία που αποκτά το σύστημα βοηθά τα μέλη της οικογένειας να υιοθετήσουν εναλλακτικές στάσεις και συμπεριφορές, ώστε τελικά να οδηγήσουν στην ύφεση ή στην εξάλειψη του συμπτώματος, μια και αυτό είναι περιττό για τη λειτουργία του οικογενειακού συστήματος.
Η οικογενειακή θεραπεία γίνεται με συχνότητα μίας συνεδρίας ανά 2-3 εβδομάδες με ολόκληρη την οικογένεια. Σε κάποια φάση της θεραπείας είναι δυνατόν να προσκληθούν και άτομα από το ευρύτερο (εξωοικογενειακό) σύστημα ή μόνο ένα μέρος της οικογένειας(π.χ. το γονεϊκό ζεύγος). Συνήθως οι θεραπευτές είναι δύο (συχνά διαφορετικού φύλου) ενώ πίσω από τον μονόδρομο καθρέφτη βρίσκονται και παρακολουθούν τη συνεδρία τα υπόλοιπα μέλη της θεραπευτικής ομάδας. Με τον τρόπο αυτό έχουν τη δυνατότητα να παρατηρούν τα ενδοοικογενειακά δυναμικά και κυρίως τη διαντίδραση ανάμεσα στους θεραπευτές και στην οικογένεια. Τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας έχουν τη δυνατότητα να γνωστοποιήσουν στους θεραπευτές τις παρατηρήσεις τους, κυρίως κατά τη διάρκεια διαλείμματος της συνεδρίας, όπου και συζητείται το υλικό της συνεδρίας, αλλά ακόμα και κατά τη διάρκειά της με τηλεφωνική παρέμβαση. Οι θεραπευτές μπορούν να πληροφορήσουν την οικογένεια για το προϊόν αυτής της συζήτησης ή να το αξιοποιήσουν με όποιο τρόπο νομίζουν ότι θα έχει τα καλύτερα θεραπευτικά οφέλη. Κάθε οικογένεια που προσέρχεται για οικογενειακή θεραπεία ενημερώνεται για τις παραπάνω ιδιαιτερότητες των συνεδριών και συνήθως συμφωνεί στη διεξαγωγή τους.
Η οικογενειακή θεραπεία διαμορφώθηκε ιστορικά με τη συνεισφορά διαφόρων τάσεων. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η έμφαση στις υγιείς εφεδρείες της οικογένειας, στις αυτό-επουλωτικές της ικανότητες και στην από-ιατρικοποίηση των προβλημάτων.
Τα κύρια θεραπευτικά ρεύματα της οικογενειακής θεραπείας είναι τα εξής:
α) Η στρατηγική οικογενειακή θεραπεία με βασική κατεύθυνση του θεραπευτικού διαλόγου στο «εδώ και τώρα», δηλαδή στις συνεδρίες καλούνται τα μέλη που έχουν άμεση σχέση με το παρουσιαζόμενο πρόβλημα και χρησιμοποιούνται τεχνικές που θα μπορούσαν να το περιορίσουν ή να το εξαλείψουν άμεσα. Κάποιες από τις τεχνικές αυτές είναι η συνταγογράφηση του συμπτώματος, δηλαδή οι θεραπευτές καθορίζουν το χρόνο, τη συχνότητα και τις συνθήκες που το σύμπτωμα θα εμφανιστεί (π.χ. ότι τα δύο αδέλφια θα τσακώνονται κάθε απόγευμα 8.00 - 10.00), ή η υιοθέτηση στάσης από τον θεραπευτή που έχει η οικογένεια απέναντι στο πρόβλημα (π.χ. να είναι το ίδιο απαισιόδοξος με την οικογένεια σε σχέση με το πρόβλημα). Άλλες βασικές τεχνικές της στρατηγικής είναι η αναπλαισίωση (refraining) του συμπτώματος με την οποία επιδιώκεται η μεταβολή του χάρτη της πραγματικότητας των μελών της οικογένειας, θεωρώντας ότι η αλλαγή αυτή θα επιφέρει και αλλαγές στη συμπεριφορά και το παράδοξο (παράδοξες οδηγίες), με τις οποίες ο θεραπευτής προσπαθεί να εκμεταλλευτεί την αντίσταση κάποιων οικογενειών στην αλλαγή. Το παράδοξο βάζει τους θεραπευόμενους σε αμηχανία γιατί ανεξάρτητα από την κατεύθυνση που θα κινηθούν, είτε δηλαδή απορρίψουν, είτε αποδεχτούν την οδηγία, θα εξυπηρετήσουν τη θεραπευτική σκοπιμότητα.
β) Η δομική θεραπεία οικογένειας, που δίνει έμφαση στη δομή του οικογενειακού συστήματος και επιχειρεί να τροποποιήσει το σύστημα κάνοντάς το πιο συμβατό με την αναπτυξιακή φάση που εκείνη τη στιγμή βρίσκεται. Στον τύπο αυτό της θεραπείας οι θεραπευτές έχουν ιδιαίτερα ενεργητικό ρόλο κάνοντας παρεμβάσεις στα μέλη της οικογένειας, θέτοντας ή αντίθετα χαλαρώνοντας τα όρια, κάνοντας συμμαχίες με κάποιο από τα μέλη ή τα υποσυστήματα της οικογένειας, αγνοώντας ή παραμερίζοντας κάποια άλλα μέλη κ.λπ. Οι θεραπευτές δηλαδή προσπαθούν να αναδομήσουν το σύστημα αφού πρώτα το αποσταθεροποιήσουν (unbalancing) τυχόν και με πρόκληση κρίσης μέσα στη συνεδρία.
γ) Η σχολή του Μιλάνου, η οποία για πολλούς θεωρείται η κυρίως συστημική ψυχοθεραπεία, επιδίδεται σε μία αναλυτική διερεύνηση των σχέσεων γεγονότων και αλλαγών κατά την περίοδο που εκδηλώνεται το σύμπτωμα στην οικογένεια με παράλληλη αναφορά στην οικογενειακή ιστορία. Οι θεραπευτές διατυπώνουν υποθέσεις οι οποίες καθοδηγούν τις συνήθως κυκλικές ερωτήσεις τους (π.χ. ένα μέλος της οικογένειας ερωτάται για τα συναισθήματα ή τη συμπεριφορά ενός άλλου μέλους). Οι θεραπευτές κινούνται στα πλαίσια της ουδετερότητας προσπαθώντας να εισρεύσει η περισσότερη δυνατή πληροφορία στο οικογενειακό σύστημα η οποία αναμένεται να έχει θεραπευτική χρησιμότητα. Από πλευράς τεχνικής χρησιμοποιείται η θετική σημασιοδότηση του συμπτώματος.
δ) Η διαγενεακή θεραπεία, η οποία ασχολείται με τις οικογένειες καταγωγής και την επιρροή τους στην πυρηνική οικογένεια που προσέρχεται για θεραπεία. Απαραίτητο εργαλείο της είναι το γενεόγραμμα (γενεαλογικό δέντρο). Κατά τη διάρκεια της θεραπείας θα αναδυθούν οικογενειακοί μύθοι, οικογενειακά σενάρια και στερεότυπα στην επικοινωνία που αναπαράγονται από γενιά σε γενιά εμποδίζοντας τη λειτουργικότητα της συγκεκριμένης πυρηνικής οικογένειας, καθώς και τη διαφοροποίηση των μελών τους με τελικό αποτέλεσμα την παραγωγή συμπτώματος ή συμπτωμάτων.
Η σύγχρονη θεραπεία οικογένειας έχει δεχτεί έντονες επιδράσεις από τη δεύτερη κυβερνητική και έτσι ο θεραπευτής ως μέλος του θεραπευτικού συστήματος δεν θεωρείται πια αντικειμενικός παρατηρητής της οικογένειας. Μαζί με την οικογένεια συνκατασκευάζει μια γλώσσα και μια νέα πραγματικότητα. Αναζητώνται κατά τη διάρκεια των συνεδριών νέες σημασίες και καινούργιες εξηγήσεις του υλικού των συνεδριών. Η σχέση ανάμεσα στο οικογενειακό σύστημα και στο θεραπευτικό πλαίσιο-σύστημα χρειάζεται τουλάχιστον ίδια προσοχή και παρατήρηση όπως και οι ενδοοικογενειακές σχέσεις. Η θεραπευτική αλλαγή δεν μπορεί να προγραμματιστεί ούτε να προσδιοριστεί. Ο μονόδρομος καθρέφτης μετασχηματίζεται σε αμφίδρομο και η συζήτηση ανάμεσα στη θεραπευτική ομάδα που βρίσκεται πίσω από τον καθρέφτη είναι παρατηρήσιμη από τους ανθρώπους που βρίσκονται μπροστά από τον καθρέφτη (οικογένεια και θεραπευτές).
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη της αφηγηματικής θεραπείας (narrative therapy) καθώς και πιο ειδικών θεραπευτικών παρεμβάσεων σε σχέση με τις οικογένειες όπως οι συνεδρίες με περισσότερες από μία οικογένειες που αντιμετωπίζουν κοινό πρόβλημα (Multi-Family Discussion Groups - MFDG).
H οικογενειακή θεραπεία χρησιμοποιείται με αρκετή επιτυχία σε περιπτώσεις ψυχογενούς ανορεξίας-βουλιμίας (ιδιαίτερα όταν το πάσχον μέλος είναι έφηβος), διαταραχών συμπεριφοράς σε παιδιά σχολικής ηλικίας, χρήσης ουσιών, καθώς και σε περιπτώσεις που ένα μέλος της οικογένειας πάσχει από χρόνια σωματική νόσο με ψυχολογικές παραμέτρους (π.χ. άσθμα).
Σχετικοί Ιατρικοί Όροι:
Αξιώματα επικοινωνίας
Τα «αξιώματα» της επικοινωνίας που διατύπωσε ο Watzlawick και οι συνεργάτες του μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:
1) Σε διαπροσωπικό πλαίσιο είναι αδύνατο για τον οποιοδήποτε να μην επικοινωνεί. Κάθε συμπεριφορά περιέχει ένα μήνυμα. Η μη επικοινωνία είναι και αυτή μια μορφή επικοινωνίας.
2) Κάθε επικοινωνία έχει δύο πλευρές: Αυτή του περιεχομένου και εκείνη της σχέσης. Η δεύτερη κατηγοριοποιεί (κατατάσσει) την πρώτη, αποτελώντας έτσι μια μετα-επικοινωνία.
3) Η φύση μιας σχέσης μεταξύ δύο προσώπων καθορίζεται από τον τρόπο που αυτά θέτουν στίξη στην επικοινωνία τους.
4) Οι άνθρωποι επικοινωνούν «ψηφιακά» και «αναλογικά». Η ψηφιακή (λεκτική) γλώσσα έχει συντακτική αξία, αλλά στερείται σημειολογικής δυνατότητας στο πεδίο της σχέσης. Η αναλογική (εξωλεκτική) γλώσσα έχει σημειολογική αξία, αλλά στερείται επαρκούς σύνταξης για το σαφή ορισμό της φύσης των σχέσεων.
5) Όλες οι επικοινωνιακές συναλλαγές είναι είτε συμμετρικές (από ίση θέση) είτε συμπληρωματικές(από άνιση, διαφορετική θέση).
