Ο όρος άνοια περιγράφει την έκπτωση των ανώτερων πνευματικών και νοητικών λειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πρόκειται κυρίως για διαταραχές της μνήμης και της σκέψης. Στα αρχικά στάδια η έκπτωση αυτή γίνεται αντιληπτή ως αδυναμία καταγραφής και ανάκλησης πρόσφατου μνημονικού υλικού, με αποτέλεσμα τη διαταραχή του προσανατολισμού, της κριτικής σκέψης, της συμπεριφοράς αλλά και του λόγου και της ικανότητας εκτέλεσης απλών μαθηματικών πράξεων.
Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η αδυναμία των ασθενών να ανταποκριθούν στα συνηθισμένα καθημερινά τους καθήκοντα, όπως τα ψώνια, το μαγείρεμα και η ατομική τους καθαριότητα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου οι διαταραχές της συμπεριφοράς εκδηλώνονται με τη μορφή επιθετικότητας και διέγερσης, κατάθλιψης ή και ακόμη άρσης ηθικών αναστολών. Θα πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι η απλή αφηρημάδα δεν σημαίνει απαραίτητα αρχόμενη άνοια.
Υπολογίζεται ότι περίπου 6% των ατόμων άνω των 65 ετών πάσχουν από άνοια. Με την αύξηση της ηλικίας μεγαλώνει και το ποσοστό αυτό για να φτάσει τουλάχιστον το 40% των ατόμων ηλικίας άνω των 90 ετών.
Συμπτώματα
Ένα από τα κυριότερα συμπτώματα, ιδίως στα αρχικά στάδια, είναι οι διαταραχές της μνήμης και ιδιαίτερα της πρόσφατης μνήμης.
Χαρακτηριστικός είναι και ο αποπροσανατολισμός ως προς το χρόνο, τον τόπο αλλά και το ίδιο το άτομο. Στην πορεία παρατηρούνται διαταραχές στην παραγωγή αλλά και την αντίληψη του λόγου. Η κριτική και αφαιρετική ικανότητα περιορίζονται σαφώς.
Παρατηρείται άρση αναστολών και σοβαρές διαταραχές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς. Ψυχιατρικά συμπτώματα κάνουν επίσης την εμφάνισή τους. Η κατάθλιψη είναι μια από τις συνηθέστερες ψυχιατρικές εκδηλώσεις.
Συχνά όμως παρατηρούνται οπτικές ή ακουστικές ψευδαισθήσεις.
Στα προχωρημένα στάδια οι ασθενείς παραμένουν κλινήρεις, είναι πλέον ανίκανοι να αυτοεξυπηρετηθούν και έχουν την ανάγκη πλήρους και συνεχούς περιποίησης και φροντίδας.
Αιτιολογία
Άνοια μπορεί να προκληθεί από σειρά διαφόρων παθήσεων. Συνηθέστερη αιτία άνοιας θεωρείται σήμερα η νόσος του Alzheimer, η οποία χαρακτηρίζεται από την εναπόθεση παθολογικών πρωτεϊνών στα εγκεφαλικά κύτταρα με αποτέλεσμα τη διαταραχή της φυσιολογικής τους λειτουργίας.
Ακολουθείται από την «Άνοια με σωματίδια του Lewy», η οποία πρόσφατα περιγράφηκε ως ξεχωριστή νοσολογική οντότητα.
Αγγειακής αιτιολογίας άνοια μπορεί να παρατηρηθεί σε άτομα με ιστορικό αρτηριοσκλήρυνσης, παθήσεων του κυκλοφορικού συστήματος και πολλαπλά αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια. Δεν θα πρέπει όμως να παραλείψουμε να αναφέρουμε και σειρά μεταβολικών παθήσεων που μπορούν να προκαλέσουν άνοια. Η έλλειψη βιταμίνης Β12 και οι διαταραχές της λειτουργίας του θυρεοειδούς είναι σε θέση να προκαλέσουν εγκεφαλοπάθεια με ανοϊκή συνδρομή. Επίσης η χρόνια κατάχρηση αλκοόλ και άλλων τοξικών ουσιών μπορεί να προκαλέσει κλινική εικόνα άνοιας. Τέλος λοιμώδη νοσήματα όπως το ΑΙDS, η σύφιλη και η νόσος των Creutzfeldt - Jakob αποτελούν πιθανά αίτια άνοιας.
Διάγνωση
Η διάγνωση της άνοιας καλό είναι να γίνεται από ειδικούς ιατρούς με σχετική εμπειρία, δηλαδή νευρολόγους, ψυχιάτρους και γηριάτρους.
Απαραίτητη είναι η λήψη λεπτομερούς ιστορικού. Για το λόγο αυτό είναι πολύτιμη η συνεισφορά των συγγενών, οι οποίοι μπορούν να δώσουν χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τα πρώτα συμπτώματα της νόσου, τις αλλαγές στη συμπεριφορά και τις συνήθειες του ασθενούς, αλλά και σχετικά με την πορεία και την εξέλιξη της νόσου. Κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο ιδίως σε περιπτώσεις ασθενών που δεν είναι πλέον σε θέση να δώσουν αξιόπιστες πληροφορίες, με αποτέλεσμα ο γιατρός να εξαρτάται από τις παρατηρήσεις και τις πληροφορίες τρίτων προσώπων, έτσι ώστε να αποκτήσει σφαιρική άποψη για το ιστορικό του ασθενούς.
Φυσικά θα πρέπει να αποκλειστούν όλες εκείνες οι αντιμετωπίσιμες παθήσεις οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν υπό προϋποθέσεις αναστρέψιμη άνοια (θυρεοειδοπάθεια, έλλειψη βιταμίνης Β12). Χρήσιμες είναι ειδικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες, οι οποίες αποσκοπούν στην καταγραφή των διαταραχών των ανώτερων πνευματικών λειτουργιών.
Χρήσιμη είναι και η διενέργεια απεικονιστικών εξετάσεων, όπως αξονική (CT) και μαγνητική τομογραφία (MRI) εγκεφάλου προκειμένου να αποκλειστούν εστιακές ή ισχαιμικές εγκεφαλικές βλάβες.
Σε ορισμένες περιπτώσεις κρίνεται σκόπιμη και η οσφυονωτιαία παρακέντηση (ΟΝΠ), έτσι ώστε να διαπιστωθεί ενδεχόμενη λοίμωξη του κεντρικού νευρικού συστήματος.
Αντιμετώπιση
Η άνοια, εφόσον έχει εκδηλωθεί, δεν μπορεί ουσιαστικά να θεραπευτεί.
Εξαίρεση αποτελεί η άνοια στα πλαίσια μεταβολικών διαταραχών, όπου για παράδειγμα η ρύθμιση της λειτουργίας του θυρεοειδούς ή η συμπλήρωση βιταμίνης Β12 μπορεί να αναστρέψει την κατάσταση. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και σε περίπτωση ψευδοάνοιας στα πλαίσια οργανωμένης κατάθλιψης. Στη μεγάλη πλειοψηφία των ανοιών επιχειρείται όχι η θεραπεία τους, αλλά ο επηρεασμός και η επιβράδυνση της εξελικτικής τους πορείας. Αυτό γίνεται με τη βοήθεια λογοθεραπευτών, εργοθεραπευτών, φυσιοθεραπευτών, κοινωνικών λειτουργών αλλά και των συγγενών προκειμένου οι ασθενείς να παραμείνουν όσο το δυνατόν περισσότερο λειτουργικοί και αυτόνομοι.
Υπάρχουν όμως πλέον και δυνατότητες φαρμακευτικής παρέμβασης, πάντα με τη λογική της υποστήριξης και όχι της ίασης. Σκοπός είναι δηλαδή η επιβράδυνση της πορείας της νόσου, ή εάν είναι δυνατόν και η διακοπή της εξέλιξης της. Το θετικό αποτέλεσμα μιας τέτοιας προσπάθειας δεν είναι εξαρχής δεδομένο, αξίζει όμως σε κάθε περίπτωση να επιχειρηθεί.
Οι αναστολείς της ακετυλχολινεστεράσης, οι ανταγωνιστές των υποδοχέων ΝMDΑ, τα παράγωγα του φυτού Gingko και οι ανταγωνιστές ασβεστίου αποτελούν ουσίες με αποδεδειγμένη δραστικότητα που ολοένα και πιο πολύ χρησιμοποιούνται με καλά αποτελέσματα.
Πρόληψη - Συμβουλές
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται σε μορφές άνοιας των οποίων η πορεία μπορεί να επηρεαστεί άμεσα. Έτσι η ισορροπημένη και πλήρης στα απαραίτητα στοιχεία διατροφή είναι αναγκαία, ιδιαίτερα σε ασθενείς με έλλειψη βιταμίνης Β12 ή άλλων συναφών ουσιών και στοιχείων.
Σε ασθενείς με αγγειακή άνοια λόγω βαριάς αγγειοπάθειας είναι απαραίτητη η ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, του σακχάρου, της χοληστερίνης, η διακοπή του καπνίσματος καθώς και η χορήγηση αντιαιμοπεταλιακών (π.χ. ασπιρίνη) για την αποφυγή της περαιτέρω επιδείνωσης των αγγειακών εγκεφαλικών βλαβών.
Γενικότερα η επιβίωση αλλά και η ποιότητα της ζωής των ασθενών με άνοια εξαρτάται από την βοήθεια, την υποστήριξη και την φροντίδα που τους παρέχεται.
Θα πρέπει πάντα να έχουμε κατά νου ότι για τις περισσότερες περιπτώσεις άνοιας δεν υπάρχει ουσιαστικά θεραπεία που να πετυχαίνει πλήρη ίαση. Η χρήση ειδικών φαρμακευτικών σκευασμάτων και η εφαρμογή άλλων θεραπευτικών μεθόδων (εργοθεραπεία, φυσιοθεραπεία, λογοθεραπεία) μπορούν έως ένα βαθμό να επηρεάσουν θετικά την πορεία της νόσου.
